Han fann familieløyndommen under ei skål på bordet. No skriv professoren om bestefaren si ukjende side

— Eg må erkjenna det, at bestefar min var nazist. Det er det ordet ein må bruka, men det gjer vondt å seia det høgt.

Dette seier Heming Gujord. Litteraturprofessoren ved Universitetet i Bergen (UiB) har forska på antisemittisme i litteraturen i meir enn 25 år. Men ingenting visste han om at det finst ei historie om eit NS-medlemskap og ein landssvikdom i hans eigen familie.

— Som forskar har eg ei plikt til å halda meg til fortida på ein reflektert og kunnskapsbasert måte. Eit privilegium eg har, er at eg kan følgja dei emna som er relevante for forskinga mi. Og her møtest altså den profesjonelle plikta og det personlege. Eg kan ikkje lukka auga når eg møter dette i min eigen bestefarsheim.

Oppdaga tilfeldig

Det er nokre år sidan han fann det første teiknet: Då dei vaska og rydda hos den gamle onkelen, som var over 80 år, fann dei ei skål med ein hakekross stempla på undersida. Skåla vart brukt til å ha oskebegeret oppi, og stod vanlegvis berre på bordet hos onkelen. Ser ein nærare på undersida, ser ein at ho er produsert i Tyskland i 1941.

— Noko som har kome i hus ein gong, var onkelen si forklaring, og nevøen let det ligga.

Eit par år seinare ville Gujord finna ut kor eit dikt bestefaren hadde skrive, og som faren bad han om å lesa i bestefaren si gravferd i 1993, hadde stått på trykk. Avisene var digitaliserte, og det var lett å finna. Då fann han noko anna òg:

Trudde han visste

No har Heming Gujord gitt ut den fagfellevurderte boka «Skåla. Mitt landssvik. Ein sorgprosess». Her skildrar han korleis han, forskaren og sonesonen, reiste til Oslo og Landssvikarkivet og fann ut at bestefaren hadde meldt seg inn i Nasjonal Samling i 1941. Dommen: 25 dagar i landssvikleiren, 500 kroner i bot og tap av borgarrettar i 10 år.

Han skildrar òg korleis dette er ei historie som rett og slett ikkje er snakka om. Bestefaren sa ingenting, faren, som var seks år då hans far vart fengsla, sa ingenting. Det gjorde heller ikkje bestemora, som levde til ho var 100. Svigerdottera, Heming Gujord si mor, visste ingenting.

Den nærmaste gjenlevande som kunne fortelja etter at Gujord fann dommen mot bestefaren, var onkelen. Han var 85 år.

— For å vera ærleg: Eg var forbanna fordi ingen hadde fortalt meg dette. Det var til og med mitt forskingsfelt! Men onkelen min sa at han trudde eg visste. Det kan vera sant. Det kan òg henda at bestemor trudde eg visste, seier Gujord.

— Kanskje trudde dei at forskingsinteressa mi kom frå dette?

— Dersom bestefar din hadde sett i kva retning forskinga di gjekk, trur du han då hadde fortalt?

— Eg veit at han var stolt og glad over at eg var hovudfagsstudent i nordisk litteratur. Men det var kanskje for seint til at bestefar resonnerte slik som før.

Men andre visste. Heming Gujord vaks opp i Molde, berre eit par mil unna. Han har sjekka med barndomskameratane, og dei visste ingenting. Bygdefolket på Hjelset visste, har han seinare forstått, både i 1945 og i nyare tid. I boka skildrar han det han kallar bygdedyret på sitt finaste:

I tillegg var det ein annan som visste. Bjørn Austigard jobba som konservator på Romsdalsmuseet heile yrkeslivet.

— Eg tok kontakt med han då me rydda ut av huset til besteforeldra mine der onkelen min hadde budd. Austigard vart ikkje overraska då eg fortalde at eg visste. Austigard heldt kurs i slektsgransking i 1976. På ein av kurskveldane hadde då bestefar fortalt «at han var på feil side under krigen», seier Gujord.

Tankar som hos Hamsun?

Mitt landssvik, skriv Gujord.

— Kva meiner du med det?

— Eg er vikla inn i historia, frå og med at eg las det diktet i bestefar si gravferd. Eg skulle ha lytta til mi indre stemme som var skeptisk til innhaldet, men i staden var eg lojal og las opp diktet.

Diktet «Haust» kan sjå uskuldig ut. Men for ein litteraturforskar var det ikkje tvil. Dette var eit dikt om «Blut und Boden» — om ætt og jord — eit slagord i den tyske nasjonalsosialistiske propagandaen. Tankar som i dette diktet, med ætt og slekt, heimstad og landområde, er noko ein finn hos fleire forfattarar i mellomkrigstida.

— Òg hos forfattarar som ikkje vart nazistar, understrekar Gujord.

Mest kjent er likevel Knut Hamsuns «Markens Grøde», men også mellom andre lyrikaren Rolf Jacobsen skreiv dikt som ein ikkje lenger snakkar om. Jacobsen vart dømd for landssvik, medan Hamsun fekk merkelappen «varig svekkede sjelsevner» hengande ved seg.

Gujord disputerte sjølv med ei avhandling om Olav Duun og skreiv seinare biografien «Olav Duun. Sjøtrønder. Fortel». Duun døydde i 1939, og slapp slik sett å gå opp til eksamen i 1940. Men i doktoravhandlinga si frå 2004 drøfta Gujord antisemittiske stereotypiar i Duuns «Juvikfolke», og i Duuns korrespondanse var dette endå tydelegare.

Det vart debatt, mellom anna mellom Gujord og Otto Hageberg (Hageberg døydde i 2014, journ.anm.).

Men Duun var ikkje den einaste med slike tankar. I 2021 vart det også debatt. Det skjedde etter at Ståle Dingstad, professor ved Universitetet i Oslo, skreiv ei ny bok om Knut Hamsun. Han hevdar at antisemittisme gjennomsyrar Hamsun sin litteratur lenger tilbake enn det ein har funne tidlegare, og skriv òg at slike trekk kan ein finna både hos Amalie Skram, Aasmund Olavsson Vinje og Hans E. Kinck. Alle desse tre var døde lenge før andre verdskrig.

— Me må erkjenna at det vonde er til stades i det skjønne, og at antisemittismen slett ikkje var eit kulturelt bakgardsfenomen, sa Gujord til Khrono den gongen. I «Skåla» skriv han no om det han kallar «blomanes vondskap» — i motsetnad til slik det er skildra hos Charles Baudelaire, i det som kanskje er verdas mest kjende diktsamling: Les Fleurs du Mal — det vondes blomar.

Her ligg vondskapen gøymd i det som ein gong var eit paradis, skriv Gujord i boka.

Han utdjupar:

— Eg har berre gode minne om bestefar, den kjærlege bestefaren som tok meg i handa og gjekk på tur. Når eg skriv om blomanes vondskap meiner eg at midt inne blant mine eigne gode minne, så ligg det ei historie – og ei tenking – som peikar i ei heilt anna retning.

Ville skåna onkelen

— Eg visste alt dette om min eigen bestefar då eg uttalte meg i Dingstad-debatten den gongen, seier Gujord no.

Han meiner altså at han skulle sagt stopp då faren bad han om å lesa nettopp dette diktet i gravferda. Og sjølv om det gjekk om lag 25 år frå bestefaren var død til han fann skåla med hakekrossen, gløymde han aldri diktet.

— Men det å fortelja om det ingen snakka om, er det eit svik, spør han.

— Du skriv om personar som ikkje lenger er i live og kan uttala seg. Kva tankar har du gjort kring det?

— Når historia ikkje har vore kjent og ikkje snakka om medan desse personane var i live, må eg skriva om det når dei er døde. Det er ikkje mange tredjepersonar som er nemnde i boka, og dei som er det, er berre nemnde med namn når dei sjølve har gått offentleg ut med historia si. Eg tek vaskejobben i eige hus.

Men ein ting var viktig for Gujord: Den gamle onkelen som så motvillig hadde fortalt, skulle sleppa at det vart gitt ut ei bok så lenge han var i live.

Oldebarnet på mørkeloftet

Bestefarsgarden er seld, til ein ung mann frå bygda. Men òg Gujord sine barn har minne frå garden. Ingen av dei hugsar han som hadde vorte oldefar. Men historia hans kjenner dei no.

— Mine barn skal ikkje googla seg fram til dette.

Gujord vert stille.

— No er dei 12, 16 og 18 år. Eg fortalde det til gutane i 2019, og til dotter mi i fjor. Det har vore noko me ikkje har snakka om andre stader enn heime. Men mellomstemann sa at han meiner det er rett å fortelja.

Og det var nettopp sonen som fann siste del av oldefaren si historie. På mørkeloftet var det ei gamal trekiste. Oppi den låg det som må kunne karakteriserast som nazi-litteratur.

— Det overraska meg ikkje at me fann dette. Besteforeldra mine var historiebevisste folk som arkiverte alt. Dette var ikkje forsøkt fjerna, seier professoren.

Sjølv hadde han hatt høve til det, og kanskje var det han hadde mest lyst til, seier han. Det vart ikkje tid til å gå gjennom alt som var i kista den dagen sonen fekk han med opp på loftet, og etterpå kunne jo ting ha forsvunne …

— Det har kostnader å driva med ærleg forsking. I denne boka er eg ærleg, men òg analytisk. Eg har ikkje prøvd å skjula noko, det hadde vore feil.

Debatt om målrørsla

Det er mange spørsmål Heming Gujord aldri får svar på: Kva var det som gjorde at bestefar hans melde seg inn i NS? Og kva meinte bestemora? Ho var ikkje medlem.

— Men det var ho som reinskreiv anken hans etter at han fekk straffa si, og ein veit ikkje kva ho tenkte på 1930- og -40-talet. Som kvinne fødd i 1912 vart ho dessutan definert av ektemannen sin, seier Gujord.

— Men ho følgde med på debattane om Duun-forskinga mi, og eg veit at ho var stolt av meg.

— Kva tenkjer du om desse bøkene i kista?

— Det er eit tydeleg vitnemål om forvrengt tenking. Dette er antisemittiske skrifter.

Samstundes fekk ein ikkje straff for å gjera tankefeil, understrekar han.

— Men bestefar måtte ta ansvar for handlingane sine. Han melde seg inn i NS i 1941. Det måtte det koma ein reaksjon på.

Men kva det var som gjorde at dette tankesettet kom til garden, det vil barnebarnet ikkje få svar på. Bjørn Austigard frå Romsdalsmuseet sa til Gujord at han meinte det var sannsynleg at bestefaren hadde vorte påverka av mannen som hadde stått i front for nazifiseringa av Romsdal Ungdomssamlag under krigen.

Bestefaren var målmann og ungdomslagsmann. Og det var forgreiningar frå desse og til det som utvikla seg til nazisme, seier Gujord.

For snart 20 år sidan var det ein debatt om dette, med mellom andre professorane Hans Fredrik Dahl og Finn Erik Vinje på den eine sida, og forfattar Kjartan Fløgstad og noverande statssekretær (og historieprofessor) Oddmund L. Hoel på den andre. Fløgstad har Gujord skrive eit stort verk om. Der nemner han mellom anna debatten med Dahl.

— Desse linjene er ikkje godt nok avdekka og drøfta. Eg meiner ikkje at målrørsla var disponert for nazisme, men i mangfaldet av folkelege tankar er det òg nokre trådar i farleg retning, seier Gujord.

Litt skummelt

Attende til skåla, skåla som eigentleg starta heile leitinga. Den er òg eit bilete på noko som kan vera lett å vera kritisk til i dag: Arbeid for tyskarane.

— Bestefar min jobba som gartnar på øya Gossen under krigen. Der var det ein flyplass. Derifrå hadde han med seg diverse dekketøy heim, og denne skåla var den einaste som var att, seier Gujord.

No har han både skåla og kista frå mørkeloftet på kontoret.

Dottera på 12 sa at ho synest historia om oldefaren både er spanande, interessant — og litt skummel. Heming Gujord seier det ikkje har vore uproblematisk å gi ut boka, som òg har vore omtala i Bergens Tidende og i Romsdals Budstikke.

— Når eg no får gratulasjonar for boka, seier eg «takk, men dette var ei historie eg gjerne skulle sloppe å skriva».