— Hadde Hamsun vore tyskar, hadde ein aldri kalla opp eit senter etter han

Kan ein lesa Knut Hamsun sine romanar fordi dei er stor litteratur?

Eller må ein lesa inn i ein kvar tekst at Hamsun vart nazist?

Tidlegare har det vorte sagt at forfattaren vart nazist på sine eldre dagar. No meiner Ståle Dingstad, som er professor ved Institutt for lingvistiske og nordiske studier ved Universitetet i Oslo (UiO), å finna at antisemittisme gjennomsyrar Hamsun sin litteratur frå starten. Slikt vert det debatt av.

«I det ondes tjeneste»

«Etter min oppfatning kan vi ikke lenger skille den reaksjonære forfatteren som foraktet grupper av mennesker og elsket andre, fra den forfatteren det norske samfunnet har gitt status av moderne klassiker. Eller sagt på en annen måte: Hvis vi mener at litteratur kan være god samtidig som den er moralsk forkastelig eller politisk uakseptabel, må vi i det minste kunne stille spørsmålet: God for hvem? Hvis vi mener at det er noe ved litteraturen som er godt i og for seg, noe vi kan ta vare på og formidle videre til nye generasjoner, så vil jeg fremheve at Hamsuns litteratur arbeidet i det ondes tjeneste. Det ansvaret må Hamsun fortsatt bære».

Dette skriv Dingstad innleiinga til si ferske bok «Knut Hamsun og det norske Holoaust». Der argumenterer Dingstad for at ein ikkje kan skilja mellom Hamsun som ein stor forfattar og det menneskesynet han hadde. Hamsun støtta som kjend den tyske okkupasjonen under 2.verdskrigen, og han skreiv nekrolog over Hitler. Hamsun møtte òg Hitler i Tyskland i 1943.

— Me kan ikkje driva eit dobbelt bokhalderi, der ein avgrensar og definerer nazismen ved Hamsun som uakseptabel, medan alt det andre er ein «god forfattar» som skriv «stor litteratur», seier Dingstad i eit intervju med Morgenbladet.

— Me må plassera Hamsun der han høyrer heime: I det politiske landskapet som gjorde grunnen klar for folkemord.

Nytta Hamsun naboen som modell?

Debatten om Hamsun og nazismen er ikkje ny. I fjor hadde ein òg ein debatt om fleire av dei store forfattarane og vitskapsmenneska frå tidlegare tider, som Carl von Linné og Ludvig Holberg. I Danmark vart statuer kasta i sjøen, og på Kunsthøgskolen i Oslo var det studentopprør. Felles tema: Menneskesyn og rasisme.

Det Dingstad finn, er at det slett ikkje berre er i dei seinare romanane til Hamsun at ein ser antisemittisme. Professoren viser særleg til romanen «Markens Grøde», som Hamsun fekk nobelprisen i litteratur for. Her skildrar Hamsun ein jødisk kjøpmann på ein lite fordelaktig måte. Dingstad meiner modellen for romanfiguren er forfattaren sin eigen nabo i Larvik - ein familie som vart send til Auschwitz, og der berre ein familiemedlem kom att.

UiT-forskar: Dingstad vert ureieleg

— Hamsun var på mange måtar ein tosk som politikar, men det er berre éin mann i norsk litteratur som har den evna at ein aldrande professor i solnedgang framleis stadig kan slå opp nærast på måfå i hans mangefasetterte og høgst samansette litterære univers, og gle seg – og det er Knut Hamsun, seier Even Arntzen.

Han er professor ved Universitetet i Tromsø Noregs arktiske universitet (UiT), mangeårig leiar i Hamsun-selskapet - og langt ifrå samd med Dingstad.

— Eg er 58 år, og har halde på med desse greiene her i snart 40 år. Eg har vore med på å arrangera sikkert 25 internasjonale Hamsun-konferansar, der me har tatt opp absolutt alle sider ved Hamsun og forfattarskapen hans, også dei meir problematiske sidene. Likevel er eg, ifølgje Dingstad, ein av desse høgst tvilsomme Hamsun-apologetane. I dette falske narrativet framstår Dingstad sjølv som den kvite ryttar til hest, seier Arntzen engasjert.

Dei apologerte er altså dei som forsvarar Hamsun meir eller mindre blindt. Men Arntzen meiner at Dingstad ikkje klarar å skilja snørr frå bart.

— Dingstad er faktisk ein rett så hyggeleg mann, men i den augneblinken han byrjar å skrive vert han totalt rasande, og då vert han ein ureieleg akademikar, seier Arntzen.

Han viser til at Dingstad peikar på at ein kjøpmann i romanen Markens Grøde heiter Aronsen, avleidd av det jødisk-bibelse namnet Aron.

— Men helten i romanen heiter Isak - det er òg eit jødisk namn, noko Dingstad unnlet å nemna, fordi det ikkje passar inn i hans falske narrativ, seier Arntzen.

Hamsun og Knausgård

Sjølv har Arntzen mellom anna redigert og bidrege til den Hamsun-kritiske publikasjonen «Hamsun - nordlending, nobelprisvinner og nazist» (2009), og i 2019 kom boka «Hamsuns verden. Opprør, skapelse og sirkulasjon». Her viser Arntzen korleis Hamsun har vore ein viktig premissleverandør for for andre norske forfattarar, som Karl Ove Knausgård og Dag Solstad.

— Her prøver eg å nyansera Hamsun, seier Arntzen.

Han viser òg noko lattermild til det han kallar ei ungdomssynd, romanen «Veien mot Ngàje Ngài» (2002).

— Ein av figurane der, Grøgaard, er eigentleg Hamsun. Sider ved hans noko sjøvhøgtidelege vesen vert her sterkt latterleggjord. Men Dingstad seier nærast at eg er fascist, at mi nyanserte forståing av fenomenet Hamsun fører lukt til gasskammera og humanismens absolutte undergang. Då vert eg ein smule provosert, seier Arntzen.

Han meiner Dingstad brukar den professorale autoriteten sin når han skriv om Hamsun, og at det verka manipulerande for korleis dei yngre generasjonane les forfattaren.

— Korleis underviser du unge studentar om Hamsun?

— Når eg til dømes snakkar om «Sult» til studentar på grunnivå, deler eg ut ei oversikt over forfattarskapen, og fortel om dei problematiske sidene, seier Arntzen.

Lite positiv skildring av samar hos Duun

I Bergen sit professor Heming Gujord. Han er litt mildare stemt enn Arnzten.

— Dette har vore ei verkeleg vond lesaroppleving. Det er ikkje på noko vis ei ny oppdaging at Hamsun var rasist og antisemitt. Det gjer likevel inntrykk å sjå dette dokumentert i samanheng gjennom heile Hamsuns forfattarskap. Først og fremst i artiklar, brev og sakprosa der Hamsun heilt klart må stå til ansvar for orda sine. Men rasismen og antisemittismen finst også skjønnlitterære bøker, skriv han i ein e-post til Khrono.

Han utdjupar munnleg:

— Dingstad skriv med eit sterkt ethos, på vegne av dei som ikkje finst lenger, som var offer for krigsbrotsverk og folkemord - utført av eit diktatur og med ein ideologi som Hamsun støtta, seier Gujord.

Sjølv skreiv han doktorgrad om Olav Duun. Duun døydde i 1939, men Gujord har peika på spor av det som seinare fekk namnet nazisme også hos Duun, særleg i storverket «Juvikfolke» frå 1918-1923.

— Modernitetskritikken på 1920-talet la grunnlaget for nasjonalsosialismen, har Gujord tidlegare sagt til Dagsavisen.

I «Juvikfolke» vert samar skildra på ein lite positiv måte. Det same finn ein hos Hamsun. I tillegg finst det fleire forfattarar, til dømes Rolf Jacobsen, som var NS-medlemmer under krigen, og endå andre som skriv om både urfolk og jødar på ein måte ein kan grøssa over i dag. I den ferske boka si peikar Dingstad mellom anna på Aasmund Olavsson Vinje og Amalie Skram. Han viser til noko Vinje skriv i eit brev til stortingsrepresentanten Søren Jaabæk i 1845. Jaabæk røysta mot å fjerna den såkalla jødeparagrafen frå Grunnlova.

Vinje skreiv:

Det er en notorisk Kjendsgjerning, at Jøderne lidet befatte sig med virkelig nyttigt Arbeide, derimod ere de durchdrevne i Dis- kontering, Taskenspillerkunst og Quaksalverie og Gjørtlerarbeide. Komme de hid, saa ville de narre paa os en Mængde unødvendige Luxusvarer, befordre Lediggang, give vor Skibsfart og handel Naadestødet, benytte sig af Ukyndighed i Pengeaffairer og frem- kalde Spaltninger i vor kirkelige Enhed.

— Amalie Skram sine utsegner om jødar er grove. Hennar antisemittiske haldningar vert i hovudsak uttrykt i brevvekslinga med ektemannen Erik Skram, seier Dingstad til Bergens Tidende.

Even Arntzen tok doktorgrad om Hans E. Kinck i 1995.

— Hamsun er ikkje i nærleiken av Kinck når det kjem til kjem til halvsleivete antisemittiske utsegner, seier han.

Knick døydde i 1924.

Ein anna divisjon

Men sjølv om Hamsun altså slik sett ikkje var åleine, meiner Gujord at det er ein skilnad.

— At Hamsun levde i ei tid der det var tradisjon for å karakterisera folkeslag hierarkisk, er eit faktum. Han var ikkje åleine om rasisme, og den må sjåast i lys av ein historisk kontekst. Men ein må passa på så det ikkje vert ei orsaking.

— Kva med til dømes Rolf Jacobsen, som vart dømd for landssvik etter krigen?

— Jacobsen vart omtalt og kritisert som pressemann og redaktør, men ikkje som forfattar. Jacobsen vert ein historisk biperson, nobelprisvinnar Hamsun, som vert propagandist, stiller i ein annan divisjon, seier Gujord.

Han seier at han framleis ser på Hamsun som den sterkaste norske forfattaren i sin generasjon.

— Men om me skal kunne bruka Hamsuns tekstar som lærestykke, for å læra av historia, må me også sjå på nyansane. Me må erkjenna at det vonde er til stades i det skjønne, og at antisemittismen slett ikkje var eit kulturelt bakgardsfenomen. Boka til Dingstad er verdfull om ho kan stimulera til refleksjon og ikkje stoppar opp ved fordømming av Hamsun som enkeltperson, meiner Gujord.

— Dingstad er einsidig. Men om valet skulle stå mellom sofistikerte apologiar og einsidig fordømming, vil det siste likevel vera å føretrekka.

Radiotalar til støtte for Mussolini

Hamsun sat på Hamarøy, og seinare i Grimstad. I USA sat Ezra Pound. I tillegg til å vera ein av dei fremste modernistiske lyrikarane, var han fascist. Pound budde i Italia i store deler av livet sitt, og var tilhengjar av Mussolini. Gjennom radiotalar framsnakka Pound fascistleiaren.

At Pound var fascist, er noko som har vore kjent lenge, og som mellom anna vart omtala i ein artikkel i The New Yorker i 2008. Men Espen Grønlie meiner det politiske er meir eksplisitt i dei litterære verka til Pound enn i Hamsun sine. Grønlie disputerte nyleg med avhandlinga «Cosmopolitanism and/or ethnicism: Ezra Pound’s multilingual poetics» ved Institutt for områdestudier, litteratur og europeiske språk ved UiO.

— Dingstad meiner ikkje at ein skal slutta å lesa Hamsun. Men på konferansar har eg fått spørsmål om kvifor i alle dagar eg skal forska på Pound, seier Grønlie.

Pound hadde eit fleirspråkleg prosjekt, noko som var uvanleg i samtida. Det er desse sidene ved Pound sin lyrikk Grønlie har forska på.

— Pound tenkjer seg at kjennskap til framandspråk opnar opp horisonten for andre måtar å tenkja på, seier Grønlie til Klassekampen.

Han utdjupar til Khrono:

— Eg finn at det er skjulte hierarki mellom språka Pound nyttar i poesien sin. For Pound er gresk og kinesisk høgkulturelle språk, medan hebraisk vert stempla som parasittisk.

I tillegg skreiv Pound lyrikk som må lesast som ein elegi over at Mussolini og elskerinna hans vart skotne i april 1945.

— Korleis bør ein lesa forfattarar som Hamsun og Pound i dag?

— Det er tosidig. Ein skal ikkje slutta å studera det antisemittiske, men ein les det òg fordi verka har noko å læra oss litterært, seier Grønlie.

Han seier han meiner moderne tolkarar av litteratur har politisk medvit nok til å lesa forfattarar dei er rykande usamde med.

— Men når eg underviser studentar, lærer eg dei at det kan vera gunstig å setja konteksten i parantes, og prøva å lesa teksten berre som han står. Det er ein gagnleg analytisk teknikk - når ein har gjort dette, kan ein zooma ut henta inn konteksten igjen.

I 1949 fekk Pound ein høgthengande pris for verket Pisan Cantons - nettopp det same verket som kan lesast som ein elegi over Mussolini sin død.

— Korleis vart Pound handsama etter 2.verdskrigen?

— Han hadde gode allierte. Det var mellom anna snakk om at han skulle få nobelprisen i litteratur, og då Ernest Hemingway fekk denne prisen i 1954, sa han at prisen like gjerne kunne gått til Pound. Mange gjekk langt i å forsvara Pound sin poesi. Det var i tråd med utviklinga av lyrikklesing på 1950- og -60-talet: Poesien skulle vera avansert og lesast uavhengig av samfunnet og forfattarane sine intensjonar.

Amerikansk-samisk forfattar støttar Dingstad

Siste ord er neppe sagt om Hamsun - ikkje denne gongen heller. Debatten har gått i Morgenbladet, der det både har handla om Hamsunsenteret og om Hamsun sin omtale av samar. Også i Klassekampen har det vore debatt.

— Ein vert ikkje nazist av å lesa Hamsun, seier professor Henning Howlid Wærp der.

Troy Storfjell er professor i nordisk litteratur ved Pacific Lutheran University i Seattle, og samisk-amerikansk. Han er positivt overraska over Dingstad si bok.

– Boka viser at han faktisk har lytta til perspektiva som ofra for Hamsuns ideologi har kome med, mellom anna den samiske smerta i møte med Markens grøde, tatt dei innover seg og forandra synet sitt på forfattaren. Det gjer godt. All tida eg har brukt på å forska på Hamsun og endra synet på forfattarskapen hans, kjennest verdt det, seier han til Morgenbladet.

Også i sosiale medium er det debatt. I ein lang tråd, starta av Erling E. Guldbrandsen, professor i musikkvitskap ved UiO, får Dingstad både støtte og motbør.

«Den eksklusivt hvite rase»

— Dingstad, hadde du rekna med så mykje debatt?

— Nei, eg hadde forventa at dei som las, var kritiske til framstillinga mi og at dei ville undersøkja kjeldregrunnlaget nøye. Det er det ingen som har gjort. Ein går berre rett laus på spissformuleringane utan å ha lese seg gjennom premissa for dei konklusjonane eg trekkjer, skriv Ståle Dingstad i ein e-post til Khrono.

Som Gujord utdjupar han munnleg. Dingstad har fått referert Arntzen sin kritikk, og seier at han ikkje har nemnt Arntzen med eit ord i boka.

— Så korleis han kan seia at eg framstiller han som fascist, forstår eg ikkje. Men han høyrer til i eit forskingsmiljø som meiner Hitler-nekrologen er «anstendig». Dei i dette miljøet er heller ikkje villige til å kalla Hamsun fascist - noko eg meiner han var.

«Hamsun speiler samfunnet i litteraturen, og vi har speilet oss i litteraturen hans. Den litteraturen formidler forakt for svakhet, den formidler klassisk rasisme som ingen lenger kan la ligge ukommentert, den formidler en gjennomgående antisemittisme som ikke bare var en del av tidens uttrykksmåte, men en ideologisk konstant. I alt han skrev, tok Hamsun med seg sitt eget perspektiv på samfunnet og formidlet sine holdninger og verdier videre. Ordene festet seg, tenkemåten spredte seg, og forfatterskapet fikk alvorlige konsekvenser», skriv Dingstad i boka.

Dingstad viser til at Hamsun allereie i 1925 i ein artikkel i det antisemittiske tidsskriftet Nationalt Tidsskrift skreiv at jødar burde bu i eit eige land «så den eksklusivt hvite rase slapp for videre blodblanding».

— Rasehygiene var eit teikn i tida, og Hamsun høyrer opplagt heime blant støttespelarane. Han var nok ikkje så mykje verre enn andre antisemittar blant forfattarane, men han levde mykje lenger og hadde langt større innflytelse på korleis me tenkte om jødar i Noreg, seier Dingstad, og viser til at når Hamsun skreiv noko til ei avis, vart dette raskt publisert vidare til andre aviser.

— Mange tek ikkje inn over seg kva autoritet Hamsun opparbeidde seg gjennom litteraturen. Han vart ein premissleverandør i opinionen.

— Har det vore vanskeleg for norske forskarar å «ta» Hamsun?

— Det trur eg, og det er det Troy Storfjell seier: Han har ikkje fått gjennomslag for det han har jobba med i tjue år. Gujord er ein av dei få som har sett på både Duun og Garborg når det gjeld rasetenking, og det er fleire tyske forskarar som har skrive om antisemittisme hos Hamsun - utan å nå ut.

Meiner Hamsunsenteret ikkje burde vore bygd

(LES VIDERE ETTER AnnonseN)

Last ned Khrono-appen og få varsel om de viktigste nyhetene.
Last ned til iPhone - Last ned til Android
-

I Morgenbladet har deler av debatten handla om Hamsunsenteret på Hamarøy. Dingstad meiner at det ikkje burde vore bygd.

— Kan ein sjå boka di i samanheng med debatten om avkolonisering frå i fjor?

— Ja. I Larvik kalla dei opp ein veg etter Hamsun i mellomkrigstida; Knut Hamsuns vei. Etter krigen bytta dei ut namnet med Nordahl Griegs vei. Var det gale? Nei, det var rett, seier Dingstad.

— Hadde Hamsun vore tyskar, ville ein i Tyskland aldri ha funne på å oppretta eit senter i hans namn.

— Betyr det at du vil fjerna senteret?

— Eg meiner at anten må ein legga det ned, eller så må ein gjera det til eit senter for urfolk og nasjonale minoritetar. Senteret er resultatet av eit ønske om å heidra ein viktig kulturperson. Etter kvart har senteret trekt inn fleire sider av Hamsun sitt forfattarskap. Det er bra, men det har skjedd etter press, seier Dingstad.

Han seier han meiner ønsket med senteret er å hylla Hamsun.

— Så skaper det litt dårleg stemning når eg kjem til nord.

Direktør Arne André Solvang seier til Morgenbladet at han ser fram til å lesa Dingstad si bok, men at kritikken mot Hamsunsenteret ikkje treffer.

— Oppgåva vår er jo nettopp å gi ei god og balansert framstilling av dei problema Hamsuns forfattarskap reiser. Det er viktig å ha institusjonar i museumsverda som skal ta tak i ein vanskeleg kulturarv, og vera ein arena for å diskutera den på ein god og seriøs måte.