Her er det studentar frå 40 nasjonalitetar. Kinesiske studentar får ikkje koma

Longyearbyen (Khrono): Det langstrekte bygget til Svalbard Forskingspark rommar mykje. I tillegg til Universitetssenteret på Svalbard (Unis) finn ein Norsk Polarinstitutt, Forskingsrådet og Sintef — for å nemna nokre av dei.

— 40 nasjonalitetar, opplyser administrerande direktør ved Unis, Jøran Idar Moen.

Sjølv kom han frå professorstilling ved Universitetet i Oslo (UiO) for fem år sidan, men har vore knytt til Unis heilt frå 1990-talet. Han forska mellom anna på nordlys, noko ein ofte kan sjå så langt nord.

I år er det hundre år sidan Svalbard vart ein del av kongeriket Noreg. 

Noreg har suverenitet over øygruppa. Men Svalbardtraktaten, som vart underteikna i 1920, men som verka frå 1925, gjer òg at alle land som skriv under har lov til å leva og verka på Svalbard. På lista obver land som har skrive under, står både Kina og Russland, og no sist Tyrkia.

Mellom Noreg og Russland har det vore eit forskar til forskar-samarbeid. I tillegg har norske forskarar hatt moglegheit til å nytta russiske forskingsfasiliteter i Barentsburg og i Pyramiden til utdanning. Det vart det slutt på i 2022. Unis har framleis utfordringar med å etablera erstatningar, slik at dei kan tilby heile utdanningstilbodet sitt, seier Moen.

Stortingsrepresentantar, statsråd — og kongen

I staden for samarbeid med naboen i aust har norske styresmakter denne våren understreka at Svalbard er norsk.

— Russarane får lov til å vera her, det har dei rett til etter svalbardtraktaten, men suvereniteten er norsk, og norske lover gjeld, sa utanriksminister Espen Barth Eide til Svalbardposten då han var på Svalbard i slutten av mai.

— Det er eit viktig nasjonalt prosjekt å investera i å løysa utfordringar på Svalbard, sa dåverande justisminister Emilie Enger Mehl til Svalbardposten på tampen av 2024. Det var Mehl som var ansvarleg statsråd då Svalbardmeldinga vart lagt fram.

— Det er vesentleg for oss at alliansepartnarane våre har kunnskap om Svalbard si heilt spesielle rolle, sa stortingsrepresentant Trond Helleland (H) til same avis i mai.

Helleland leia den norske delegasjonen då eit førtitals Nato-parlamentarikarar vitja i Longyearbyen. 

Det skjedde om lag ei veke etter at det gjekk ein prosesjon gjennom Barentsburg. Dagen var 9. mai, den russiske sigersdagen for andre verdskrigen, skriv Morgenbladet. Halvparten av dei som bur i gruvebyen hadde møtt opp. Dei song krigssongar og viste bilete av døde soldatar.

Nokre veker før det igjen, fekk kinesarane beskjed om at dei to store løvene som står utanfor bygget kinesiske forskarar disponerer i Ny-Ålesund, måtte vekk. Svalbardposten skreiv at då det i fjor var markering av tjue år med kinesisk forsking på Svalbard, vart det sett klare rammer for feiringa. Likevel dukka 183 kinesiske cruiseturister med flagg og banner plutselig opp. En kvinne poserte i militæruniform.

Lars Ole Saugnes, direktør for Kings Bay, seier til Svalbardposten at det no skal koma ein einskapleg skiltplan i Ny-Ålesund. Det betyr at løvene må vekk. Det same må skiltet kinesarane har på bygget sitt; Yellow River Station. 

— Eg legg til grunn at kinesarane, på linje med dei andre leigetakarane våre, rettar seg etter den nye skiltplanen, seier han.

Også kong Harald har understreka at Svalbard er ein del av Noreg. Han var på planlagt reise til Svalbard og Bjørnøya midt i juni. Det er auka merksemd om både Arktis og Svalbard, sa han, og overfor NRK peika han på at dette gir både utfordringar og moglegheiter.

— Dette er norsk, og det er det viktig at me poengterer, sa kongen.

Seier nei til kinesiske studentar

I dagens geopolitiske situasjon er det å vera internasjonal meir enn styrke enn eit problem, seier Unis-direktør Jøran Moen, og peikar på at ein må ha samarbeid for å løysa klimakrisa. Han fortel om studentane, dei er talentfulle og samvitsfulle, seier han, som kjem, og som fullfører det dei har begynt på. Det er berre ein prosent som ikkje fullfører, seier Moen.

— Me likar å tenkja at me utdannar klimaambassadørar, seier han, og fortel Unis  gjennom året har studentgrupper frå meir enn 40 nasjonar. 

— Mange er den einaste frå sitt land og har pionerånda i seg. Alle nye studentar er like uerfarne. På Svalbard må ein passa på kvarandre, og då gløymer ein nasjonalitet. Her nullar ein ut farge, religion og politikk.

Men Moen vil gjerne ha fleire norske studentar, og tok nyleg til orde for eit eige svalbardstipend for norske studentar. Det er eit mål at halvparten av studentane skal vera norske.

Nasjonale tryggleiksvurderingar og eksportkontrollregelverket set nokre grenser for kven som får koma til Noreg som forskar.

— Her oppe må me ha eit svalbardfilter i tillegg, seier Moen.

Han understrekar at øygruppa ikkje er kva som helst utkant, og seier at Svalbard er interessant i mange samanhengar. Eit kart Morgenbladet har fått laga, viser kor nær militærbasane ligg.

— 40 prosent av dei gjenverande ressursane på kloden ligg under isen. Med ressursknappheit kan me forventa ei aukande interesse for å posisjonera seg i Arktis, seier Moen.

På Svalbard trengst det båt for å koma seg rundt, og studentane er med på fleire ulike tokt. Til dette nyttar Unis mellom anna norske kystvaktskip.

— Me nyttar òg kritisk samfunnsinfrastruktur i feltutdanninga, og vil ikkje at studentar ved Unis skal handsamast på ulike måtar, ved å måtte verta utestengt frå feltaktivitetar. Det betyr at me for tida mellom anna ikkje kjem til å ta opp kinesiske studentar hos oss, seier Moen.

Han fortel at det er naudsynt å særleg vurdera søknader frå studentar som kjem frå land Noreg ikkje har sikkerheitspolitisk samarbeid med.

Vil senda fleire til Ny-Ålesund

I Svalbardmeldinga frå 2024 kjem det tydeleg fram at det er Unis som skal tilby høgare utdanning på Svalbard. I tillegg vert det peika på Norsk Polarinstitutt si rolle. Det ligg under Klima- og miljødepartementet, og leier mellom anna ein  forskingsstasjon i Ny-Ålesund.

— Meldinga er tydeleg på at me skal leia, ikkje berre vera vertskap. Svalbard er ein del av kongeriket Noreg, og styresmaktene ønskjer fleire norske forskarar til Ny-Ålesund, seier Camilla Brekke, direktør for Norsk Polarinstitutt.

I slutten av mai var ho vertskap for ein studietur til Ny-Ålesund saman med representantar frå fem norske universitet og Unis. Det er Kings Bay AS som eig bygga i byen, og selskapet leiger ut totalt 13 bygg til forskingsinstitusjonar frå ti ulike nasjonar i Ny-Ålesund. I 2023 vart det registrert 267 forskingsprosjekt i Ny-Ålesund og vel 13.000 gjestedøger. Åra før var det nokre fleire, opp mot 15.000.

Gjestedøger frå norske forskarar har vore mellom 3500 og 6000.

Brekke seier at ein måte å få fleire norske forskarar og studentar til Ny-Ålesund på, er å legga til rette for både master- og ph.d.-kurs der.

— Det er mogleg å utnytta dei delane av året der det ikkje er så mange andre der, seier ho.

Polarinstituttet har tretten tilsette på Svalbard på fast basis, men langt fleire i sesong.

— Me vurderer å vera endå meir til stades og bemanna noko opp, i tråd med signala i revidert nasjonalbudsjett, seier Brekke.

Skal følgja med på forskinga

Som Khrono har skrive, skal det opprettast eit eige Svalbard forskingskontor. Det er Polarinstituttet og Forskingsrådet som skal vera ansvarlege for dette. I Svalbardmeldinga heiter det at norske styresmakter med dette kontoret skal få ein tydelegare norsk forskingsleiing og få endå betre oversikt over utviklinga av forskinga på Svalbard.

Forskingsrådet sitt Svalbardkontor har allereie ansvar for RiS-databassen, Research in Svalbard. Dei fleste forskingsprosjekta som vert gjennomført på Svalbard, vert registrert i portalen, og alle prosjekt som søkjer Sysselmeisteren om løyve eller Forskingsrådet om finansiering, og alle prosjekt der ein skal bruka forskingsstasjonen i Ny-Ålesund, skal ligga i denne databasen.

— Det nye Svalbardkontoret var tema på møtet i Ny-Ålesund. Dette kontoret skal gjera at me vert eit godt vertskap for forskarar på Svalbard. Det skal koordinera og syta føre eit lågast mogleg fotavtrykk, men det skal òg gjera at me kan følgja med på kva forsking som vert gjennomført, seier Brekke.

svalbard

Danique vart råka av Svalbard-syndromet

Ikkje nok kvalifiserte søkjarar

Å få til eit godt familiesamfunn på Svalbard er noko norske styresmakter har vore opptekne av. Emilie Enger Mehl (Sp) vil ha mellom anna gratis barnehage. Dette kan gjera at det vert fleire nordmenn som slår seg ned i den vesle byen, som har både to barnehagar og skule frå 1. — 13. klasse.

Familien Sekse Hilleren, som Khrono møtte i Longyearbyen, trekte fram at problemet med å flytta til Svalbard, er at tilgang til husvere heng saman med jobb. Ho dei var det Frode Sekse Hilleren som fekk jobb på museet, og så fekk Inger Helen Sekse Hilleren flytta med seg universitetsjobben sin til heimekontor i første etasje.

— Det er ikkje openbert at det passar for familielivet å flytta til Svalbard, seier Jøran Moen ved Unis. 

Han er òg oppteken av familiesamfunnet Longyearbyen, og peikar på at det kan vera vanskeleg for begge partar i eit forhold å få relevant jobb i den vesle byen.

— Me har ein del par her på Unis, som òg er næraste kollegaer på jobb, seier han og smiler.

Nokre av dei som kjem til Unis er heilt nyutdanna. Andre har jobba mange år på Svalbard, og atter andre skal i gang med eit arbeidsliv. Til hausten startar ni stipendiatar samstundes. Dei vert tekne opp på ein gong for å få eit miljø rundt dei.

— Me har veldig mange søkjarar til forskarstillingar, men berre eit fåtal er godt nok kvalifiserte. Det indikerer at Unis si satsing på framifrå utdanning av arktiske ekspertar vart viktig for å sikra at Noreg framleis vert ein leiande polarforskingssituasjon, seier Moen.

Røykdykkarane forsvinn

30. juni stengjer den siste norske gruva på Svalbard. Det gir Unis eit ekstra ansvar, seier Jøran Moen.

— Det handlar både om samfunnstryggleik og totalberedskap, seier Moen.

I dag er mange av røykdykkarane i Longyearbyen nettopp knytt til gruvedrifta. I tillegg har gruvedrifta hatt behov for tunge maskiner som har vore til nytte for å avgrensa skadepotensialet ved flaum- og skredhendingar.

Klimaendringane viser tydeleg så langt nord, og i samband med revidert nasjonalbudsjett vart det løyvd ekstra pengar både til Polarinstituttet og til forsking på Polhavet.

— Kunnskap om Arktis og korleis klimaendringane påverkar Polhavet er avhengig av forskingsdata. No får me stabil datainnsamling, frå eit av verdas mest utilgjengelege område. Det vil styrka norsk polarforsking, og vera eit viktig bidrag til den internasjonale forståinga av korleis Arktis og Polhavet no endrar seg, sa forsknings- og høgare utdanningsminister Sigrun Aasland (Ap) då budsjettforslaget vart presentert.